1. Sự kiện, nhân vật lịch sử và thuộc tính di tích
Năm 1964, trước những thất bại ngày càng lớn của chiến lược "Chiến tranh đặc biệt" của Đế quốc Mỹ ở Miền Nam. Đế quốc Mỹ càng đẩy mạnh các hoạt động phá hoại ở Miền Bắc nhằm ngăn chặn sự chi viện của Miền Bắc đối với Miền Nam.
Trong âm mưu chiến tranh phá hoại Miền Bắc, Tây Bắc là một địa bàn "Trọng điểm" đối với quân xâm lược vì Tây Bắc là một vùng đất đai rộng lớn, giáp biên giới với Lào có thể chi viện cho chiến trường Lào. Sau hơn 10 tháng gây ra ”Sự kiện vịnh Bắc Bộ" lấy cớ ném bom bắn phá Miền Bắc, ngày 14/6/1965 Máy bay Mỹ leo thang bắn phá Mộc Châu mở đầu cuộc chiến tranh bắn phá Sơn La, Tây Bắc. Từ đây, nhân dân toàn tỉnh thực sự bước vào cuộc chiến đấu chống chiến tranh phá hoại của Đế quốc Mỹ.
Chấp hành nghị quyết 11 của Ban chấp hành Trung ương Đảng, lời kêu gọi chống Mỹ cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Tỉnh uỷ Sơn La kịp thời chỉ đạo công tác an ninh, triển khai công tác phòng không nhân dân, hướng dẫn tổ chức lực lượng chiến đấu, chuyển mọi hoạt động từ thời bình sang thời chiến.
Ngày 14/6/1965, Ban thường vụ huyện uỷ Yên Châu họp và nhận định tình hình: Mỹ bắn phá Tây Bắc thì Yên Châu sẽ là nơi đầu sóng ngọn gió, Yên Châu không phải là trọng điểm đẻ chúng bắn phá về chính trị nhưng lại là trọng điểm để chugns bắn phá về giao thông. Yên Châu nằm trên trục quốc lộ 6, một trục đường giao thông huyết mạch của cả khu Tây Bắc, ngoài ra còn có đường 13A, đường 17 với 32 cầu, cống lớn, nhỏ và 2 đèo: Chiềng Đông và Tạ Khoa, bền phà Tạ Khoa cũng là một trong những mục tiêu bắn phá chủ yếu của Đế quốc Mỹ, trên 90% số trận tập trung đánh vào các điểm trọng yếu như cầu Tà Vài, cầu sắt Yên Châu.
Cầu sắt Yên Châu là cây cầu trọng điểm trên quốc lộ 6A, con đường quốc lộ duy nhất đi qua địa phận huyện Yên Châu, với địa hình một bên là núi cao, một bên là vực sâu cho nên Đế quốc Mỹ đánh phá ác liệt chiếc cầu này để cắt đứt đường giao thông trên quốc lộ 6A với mục đích chia cắt viện trợ giữa Trung ương với vùng Tây Bắc và chiến trường phía Bắc Lào.
Trong suốt thời kỳ chiến tranh phá hoại của Đế quốc Mỹ xâm lược, cây cầu nhỏ bé này phải chịu 279 trận oanh kích với 3.100 quả bom. Mặc dù địch tập trung đánh phá, cùng với mưa lũ ác liệt, nhưng mạch máu giao thông vẫn được giữ vững. Chiến tranh nhân dân đã sinh ra giao thông nhân dân. Ở đây một cây cầu bị phá thì 2 - 3 cây cầu khác mọc lên, một đoạn đường bị đứt thì có một đoạn đường mới xuất hiện với phương châm: "Xe chưa đi qua thì cột nhà không tiếc". Nhiều người dân đã đem theo tre, gỗ, cột làm nhà để phục vụ việc đảm bảo giao thông.
Tại địa bàn xã Sập Vạt, với lực lượng pháo cao xạ của bộ đội bảo vệ cầu, lực lượng dân quân tỏng xã có nhiệm vụ phối hợp với bộ đội bảo vệ cầu và đảm bảo mạch máu giao thông.
Trong lực lượng dân quân có một tiểu đội nữ dân quân gồm 10 chị em với nhiệm vụ chính là bảo vệ cầu và đảm bảo giao thông cho xe qua. Để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ đặt ra, trận địa của tiểu đội nữ dân quân xã Sập Vạt được bố trí trên đỉnh một quả đồi đất, nằm ở độ cao 200m so với mặt đường 6. Với nhiệm vụ đánh trả máy bay Mỹ ở tầm thấp khi chúng bay dọc quốc lộ 6 để ném bom phá hoại cầu. Tiểu đội được trang bị 4 khẩu súng K44 và một khẩu trung liên.
Thời gian bắn phá ác liệt nhất là vào đầu tháng 5/1966, lợi dụng đầu mùa mưa địch tập trung bắn phá dữ dội để huỷ diệt chiếc cầu này, có ngày địch huy động tới 4-5 tốp máy bay bắn phá cầu và trận địa trực chiến. Mặc dù phải làm đường ngầm trong điều kiện nước chảy xiết, tiểu đội nữ dân quân vì công việc đã bỏ qua những phong tục của dân tộc mình. Trong đêm tối hoặc dưới ánh trăng, dám bỏ váy đen, mặc quần lót trắng, làm cọc tiêu, tiến hiệu sống để xe qua ngầm an toàn. Tiêu biểu trong đội nữ dân quân là chị Cầm Thị Ế, Quàng Thị Lĩnh xã Chiềng An (nay gọi là Sập Vạt) đã dũng cảm tháo bom nổ chậm cứu đường, lấp hố bom, sửa chữa đường, đảm bảo giao thông thông suốt ngay trên các trọng điểm bắn phá của địch ở cầu Tà Vài, cầu sắt Yên Châu.
Những thành tích này của chị em đã được nhạc sĩ Trọng Loan trong chuyến đi công tác vùng Tây Bắc ghi nhận trong tác phẩm: "Người Châu Yên em bắn máy bay". Bài hát ca ngợi những cô gái dân quân Yên Châu không những đi vào lòng những người dân Sơn La mà còn vang lên khắp cả nước.
Nói tới Sơn La trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước thì không thể không nhắc tới chiến công của các cô gái dân quân Yên Châu bắn rơi máy bay Mỹ.
2. Giá trị lịch sử, khoa học, nghệ thuật
Di tích có ý nghĩa quan trọng trong lịch sử kháng chiến chống chiến tranh phá hoại bằng không quân của Đế quốc Mỹ ở Yên Châu nói riêng và Sơn La - Tây Bắc nói chung. Những dấu ấn còn lại của di tích đã gợi lại cả quá trình chiến đấu không sợ hy sinh gian khổ chống lại máy bay Mỹ xâm lược của lực lượng dân quân Yên Châu nói chung, tiểu đội nữ dân quân Yên Châu nói riêng. Là một tiểu đội nữ dân quân dân tộc Thái vì nhiệm vụ của đất nước có lúc dám bỏ cả những phong tục của dân tộc mình vì nhiệm vụ thông xe, thông đường, góp phần nhỏ bé của mình vào sự nghiệp chống Mỹ cứu nước của dân tộc.
|
